ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს ხანგრძლივი ისტორია აქვს. ეს მსოფლიოში ერთ-ერთი უძველესი ინსტიტუტია. კანონის მიხედვით, საქართველოში 2010 წლის 1 ოქტომბრიდან დამკვიდრდა ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო დამამძიმებელ გარემოებებში ჩადენილ განზრახ მკვლელობის სისხლის სამართლის საქმეებზე; ჩვენს ქვეყანაში მანამდე არსებული სისტემისგან განსხვავებით, აღნიშნული კატეგორიის ბრალდებული პირის ბრალეულობა ან უდანაშაულობა, მოსამართლის ნაცვლად, უნდა დადგინდეს ნაფიცი მსაჯულების მიერ, რომლებიც საზოგადოების რიგითი წევრები არიან.

ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოები მოქმედებს თბილისის, ქუთაისის, ბათუმისა და რუსთავის საქალაქო სასამართლოებსა და ზუგდიდის, თელავისა და გორის რაიონულ სასამართლოებში. მათი სამოქმედო ტერიტორიები განისაზღვრება საქართველოს იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს გადაწყვეტილებით.

ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო საქმეს განიხილავს, თუ წარდგენილია ბრალდება საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 108-ე- (განზრახ მკვლელობა -დამთავრებული) და 109-ე (განზრახ მკვლელობა დამამძიმებელ გარემოებებში -დამთავრებული) მუხლებით; 117-ე მუხლით (ჯანმრთელობის განზრახ მძიმე დაზიანება) მე-2, მე-4, მე-6 და მე-8 ნაწილები; 126-ე მუხლით (ძალადობა) მე-2 ნაწილით ; 1351 მუხლით (ადამიანის ორგანოებით ვაჭრობა); 143-ე მუხლით (თავისუფლების უკანონო აღკვეთა) მე-2−მე-4 ნაწილები; 1431(ადამიანით ვაჭრობა - ტრეფიკინგი) და 1432 (არასრულწლოვნით ვაჭრობა - ტრეფიკინგი) მუხლებით ; 1433 მუხლით (ადამიანით ვაჭრობის - ტრეფიკინგის მხვერპლის/დაზარალებულის მომსახურებით სარგებლობა)  მე-2−მე-4 ნაწილები; 144-ე−1442  მუხლებით (მძევლად ხელში ჩაგდება, წამება, წამების მუქარა); 1443 მუხლით (დამამცირებელი ან არაადამიანური მოპყრობა) მე-2 ნაწილი; 146-ე მუხლით (უდანაშაულო პირის განზრახ მიცემა სისხლისსამართლებრივ პასუხისგებაში) მე-2 ნაწილი; 147-ე და 149-ე მუხლები (განზრახ უკანონო დაკავება ან დაპატიმრება, უკანონო მოთავსება ან დაკავება ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში); 197-ე მუხლით(ფალსიფიკაცია) მე-4 ნაწილი; 198-ე მუხლით (ადამიანის სიცოცხლისთვის და ჯანმრთელობისთვის საშიში პროდუქციის დამზადება,შემოტანა ან რეალიზაცია ) მე-3 ნაწილით; 229-ე მუხლით (აფეთქება).

ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით საქმის განხილვა ამ ეტაპზე არჩევადია და სურვილს ბრალდებული/დაცვის მხარე აფიქსირებს მოსამართლის წინაშე, საქმის განხილვის წინასასამართლო ეტაპზე. 

თითოეული სისხლის სამართლის საქმისათვის ამ საქმის განმხილველი მოსამართლე საქართველოს სამოქალაქო რეესტრის მონაცემთა ბაზაში დაფიქსირებული, 18 წელს მიღწეულ მოქალაქეთა ერთიანი სიიდან, მხარეთა მოსაზრებების მოსმენის შემდეგ, შემთხვევითი შერჩევის პრინციპით ადგენს ნაფიცი მსაჯულობის კანდიდატთა სიას არა უმეტეს 300 პირის შემადგენლობით.

ჩვეულებისამებრ, საქმის განხილვისათვის შეირჩევა 12 ძირითადი და ორი სათადარიგო მსაჯული. ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოში არ უნდა იყოს ექვსზე ნაკლები მსაჯული ნაკლებად მძიმე კატეგორიის დანაშაულთა კატეგორიის დანაშაულთა საქმეებზე, რვაზე ნაკლები მძიმე დანაშაულთა კატეგორიის დანაშაულთა საქმეებზე, ათზე ნაკლები განსაკუთრებით მძიმე კატეგორიის დანაშაულთა საქმეებზე.

1. საქართველოს სამოქალაქო რეესტრის მონაცემთა ბაზაში დაფიქსირებული, 18 წელს გადაცილებული პირი.
2. იცის სისხლის სამართლის პროცესის ენა; 
3. ცხოვრობს აღმოსავლეთ ან დასავლეთ საქართველოში − იმის შესაბამისად, თუ საქართველოს რომელ ნაწილში მდებარე რაიონულ (საქალაქო) სასამართლოში იმართება ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო პროცესი;
4. შეზღუდული არა აქვს ფიზიკური ან ფსიქიკური შესაძლებლობები, რაც ხელს არ შეუშლის მის მიერ ნაფიცი მსაჯულის მოვალეობის შესრულებას.

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ასეთ გამონაკლისებს ითვალისწინებს, კერძოდ, პირი ვერ მიიღებს მონაწილეობას ნაფიც მსაჯულად სისხლის სამართლის პროცესში, თუ არსებობს ნაფიცი მსაჯულის აცილების რომელიმე საფუძველი ან/და იგი არის:
1. სახელმწიფო-პოლიტიკური თანამდებობის პირი;  
2. პროკურორი;
3.გამომძიებელი;
4 პოლიციელი;
5. ადვოკატი;
7. მოქმედი სამხედრო მოსამსახურე; 
8. სასულიერო პირი; 
9. აღნიშნულ საქმეში სისხლის სამართლის პროცესის მონაწილე; 
10. ბრალდებული;
11. პირი, რომელსაც ნარკოტიკული საშუალების მცირე ოდენობით მოხმარებისთვის ადმინისტრაციული სახდელი დაედო, და ამ ადმინისტრაციული სახდელის დადებიდან 1 წელზე ნაკლებია გასული;
12. ნასამართლევი. 

• პირი, რომელსაც უფლება აქვს უარი განაცხადოს ნაფიც მსაჯულობაზე:

1. თუ უკანასკნელი წლის განმავლობაში უკვე იყო ნაფიცი მსაჯული; 
2. თუ ასრულებს ისეთ სამუშაოს, რომელშიც მისი შეცვლა გამოიწვევს მნიშვნელოვან ზიანს; 
3.  ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო; 
4. თუ ხანგრძლივად იმყოფება ან მიემგზავრება საქართველოს ფარგლებს გარეთ; 
5. თუ 70 წელს გადაცილებულია.
 

ვიდრე პირველად გამოცხადდებიან სასამართლოში, ნაფიცი მსაჯულობის კანდიდატებს გარკვეული მოვალეობები აქვთ, კერძოდ:
1.     მსაჯულობის კანდიდატი ვალდებულია საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით განსაზღვრული აცილების საფუძვლის არსებობის შესახებ, რაც ასახულია სპეციალურად მათთვის გაგზავნილ აცილების ფორმაში, აცნობოს სასამართლოს, უწყების მიღებიდან 5 დღის განმავლობაში. 
2.     ნაფიცი მსაჯულობის კანდიდატებს შერჩევის სხდომამდე გონივრულ ვადაში საცხოვრებელ მისამართზე ეგზავნებათ მოსამართლის მიერ მხარეებთან მოთათბირების საფუძველზე დამტკიცებული კითხვარი. ნაფიცი მსაჯულობის კანდიდატები ვალდებულნი არიან, უპასუხონ კითხვებს და დაუბრუნონ იგი მოსამართლეს კითხვარში მითითებულ ვადაში. 
3.      რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, მსაჯულობის კანდიდატები ვალდებულნი არიან სასამართლოში გამოცხადდნენ უწყებაში მითითებულ დროს და ადგილას.
 

სპეციალურად ამისათვის სასამართლოში ტარდება ნაფიც მსაჯულთა შერჩევის სხდომა, სადაც მსაჯულობის კანდიდატს შეუძლია მოსამართლის წინაშე დააყენოს შუამდგომლობა თვითაცილების შესახებ და მიუთითოს იმ გარემოებაზე, რაც მას ხელს შეუშლის ნაფიცი მსაჯულის უფლებამოსილების განხორციელებაში. თვითაცილება დასაბუთებული უნდა იყოს.  

გარდა თვითაცილებისა, მხარეებსაც აქვთ უფლება იშუამდგომლონ მსაჯულობის კანდიდატის აცილების შესახებ.  გარდა ამისა, მოსამართლე ყველა იმ გარემოებას ამოწმებს, რომელიც შეიძლება მსაჯულობის კანდიდატის აცილების საფუძველი გახდეს და მხარეებს საშუალებას აძლევს, შეკითხვები დაუსვან მსაჯულობის კანდიდატებს და წარადგინონ დამატებითი მასალები აცილების თაობაზე. 

მსაჯულობის კანდიდატი ვალდებულია სწორი და ამომწურავი პასუხი გასცეს მისთვის დასმულ შეკითხვებს, წარმოადგინოს სხვა აუცილებელი ინფორმაცია მისი პიროვნებისა და განსახილველი საქმის მონაწილეებთან მისი ურთიერთობის შესახებ, აგრეთვე ყველა იმ გარემოების თაობაზე, რომელმაც შეიძლება მას საქმის ობიექტურად და მიუკერძოებლად განხილვაში ხელი შეუშალოს.
საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის შესაბამისად, საქმეში მონაწილე მხარეებს უფლება აქვთ მოსამართლეს სთხოვონ ნაფიცი მსაჯულობის რამდენიმე კანდიდატის აცილება დასაბუთებული მიზეზით, თუ არსებობს გარემოებები, რომელიც საეჭვოს ხდის მის ობიექტურობასა და მიუკერძოებლობას. 

ნაფიცი მსაჯულობის კანდიდატის აცილების თაობაზე მხარის მოთხოვნის დაკმაყოფილება ან უკუგდება მოსამართლეზეა დამოკიდებული. დასაბუთებული მიზეზით ნაფიცი მსაჯულობის კანდიდატის აცილების გარდა, მხარეებს უფლება აქვთ ნაფიცი მსაჯულობის კანდიდატი აიცილონ კონკრეტული მიზეზის დასახელების გარეშე. ამგვარი სახის აცილებას „დაუსაბუთებელი აცილება“ ეწოდება. დაუსაბუთებელი აცილების გამოყენების წესს და მათ რაოდენობას კანონი განსაზღვრავს.  

აცილების შემდეგ დარჩენილ თორმეტ კანდიდატს სხდომის თავმჯდომარე ნიშნავს ნაფიც მსაჯულად, ხოლო ორი საქმის განხილვაში მონაწილეობას მიიღებს როგორც სათადარიგო მსაჯული.
 

სათადარიგო მსაჯული ესწრება სასამართლო სხდომას, მაგრამ მას უფლება არა აქვს გამოხატოს საკუთარი აზრი, გავლენა მოახდინოს ნაფიც მსაჯულებზე ან დაესწროს სასამართლოს თათბირს. სათადარიგო მსაჯული მხოლოდ იმ შემთხვევაში იღებს მონაწილეობას სასამართლოს თათბირსა და კენჭისყრაში, თუ მან შეცვალა სხვა ნაფიცი მსაჯული სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 232-ე მუხლის პირველი ნაწილით გათვალისწინებულ შემთხვევაში და დადგენილი წესით. ასეთ შემთხვევაში სასამართლოს თათბირი თავიდან იწყება.
 

ნაფიცი მსაჯულები ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს უმნიშვნელოვანესი რგოლია და მათ მთელი რიგი უფლებები გააჩნიათ, კერძოდ: 
ნაფიც მსაჯულს უფლება აქვს თავის წერილობით მიმართვაზე მიიღოს: 
1.  სასამართლოსგან განმარტება გამოსაყენებელი კანონის თაობაზე;
2. წინასწარი ინფორმაცია საქმის გარემოებებისა და გამოსაკვლევი მტკიცებულებების შესახებ; 
3.  სასამართლო სხდომის დროს მიიღოს დამატებითი განმარტება: 
ა) სხდომის თავმჯდომარისაგან _ კანონის შესახებ; 
ბ) მოწმეთაგან _ ფაქტობრივი გარემოებების შესახებ; 
გ) მხარეთაგან _ დასკვნითი სიტყვის შესახებ; 
დ) ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს თათბირის დროს, დამატებითი განმარტება მოსამართლისაგან კანონის შესახებ.

გარდა ამისა, მსაჯულებს შეუძლიათ სხდომის მიმდინარეობისას გააკეთონ ჩანაწერები, რაც მიღებული ინფორმაციის გაანალიზებისა და ფაქტების უკეთ აღქმაში დაეხმარებათ. მათ ასევე სათათბირო ოთახში გასვლამდე ეძლევათ სასამართლო სხდომის ოქმი, გარდა იმ ნაწილებისა, რომლებიც დაუშვებელ მტკიცებულებებს ეხება.
 

 ნაფიც და სათადარიგო მსაჯულებს ეკრძალებათ: 

1. სხდომის მიმდინარეობისას სასამართლო სხდომის დარბაზის დატოვება; 
2. ვერდიქტის გამოტანამდე საქმის განხილვისას მიღებული ინფორმაციის გამჟღავნება ან საკუთარი აზრის გამოთქმა განსახილველ საქმესთან დაკავშირებით; 
3. განსახილველი საქმის გარემოებებთან დაკავშირებით სხდომის თავმჯდომარის გარდა სხვა პირებთან ურთიერთობა;  
4 განსახილველ საქმესთან დაკავშირებით ინფორმაციის მოძიება სასამართლო სხდომის ფარგლებს გარეთ; 
5. ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს თათბირისა და კენჭისყრის საიდუმლოების დარღვევა; 
6. სასამართლოს შენობაში წესრიგის დარღვევა და სხდომის თავმჯდომარის შესაბამისი მითითებების შეუსრულებლობა.
 

საქმის არსებითი განხილვის პირველ სასამართლო სხდომაზე ნაფიც მსაჯულთა შორის წილისყრის საფუძველზე შეირჩევა უფროსი მსაჯული, რომელიც თავმჯდომარეობს ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს თათბირს. ამავე სხდომაზე, ნაფიცი მსაჯულები სასამართლოს წინაშე დებენ ფიცს, რომ პატიოსნად და მიუკერძოებლად აღასრულებენ ნაფიცი მსაჯულის უფლება-მოვალეობას. ფიცის დადების შემდეგ სხდომის თავმჯდომარე ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს აძლევს განმარტებებს გამოსაყენებელი კანონის თაობაზე.

საქმის განხილვის დაწყებისას პროკურორი თავის შესავალ სიტყვას წარმოადგენს, სადაც განმარტავს ბრალდებულის წინააღმდეგ წაყენებულ ბრალს, რის შემდეგაც დაცვის მხარეც უფლებამოსილია წარმოადგინოს დაცვის შესავალი სიტყვა. მხარეთა შესავალი სიტყვები მტკიცებულებებს არ წარმოადგენენ და შესაბამისად, მსაჯულებმა ისინი მტკიცებულებებად არ უნდა მიიჩნიონ.

საქმის განხილვის შემდეგი ეტაპია მტკიცებულებათა გამოკვლევა. პირველად იკვლევენ ბრალდების მხარის, ხოლო შემდეგ დაცვის მხარის მიერ წარდგენილ მტკიცებულებებს. ბრალდების მხარის მიერ წარდგენილ მტკიცებულებათა გამოკვლევაში მონაწილეობს დაცვის მხარე და პირიქით. მტკიცებულებათა გამოკვლევის დასრულების შემდეგ სხდომის თავმჯდომარე მხარეებს აძლევს შესაძლებლობას, დასკვნითი სიტყვები წარადგინონ. დასკვნითი სიტყვა თითოეულ მხარეს საშუალებას აძლევს ნაფიც მსაჯულებს მოახსენოს, თუ რას ადასტურებს წარმოდგენილი მტკიცებულებები მისი აზრით და რატომ უნდა იქნეს მიღებული კონკრეტული სახის გადაწყვეტილება. დასკვნითი სიტყვები ნაფიც მსაჯულებს ეხმარება საქმის მრავალი დეტალი გაიხსენონ. დასკვნითი სიტყვების წარმოდგენის შემდეგ ორივე მხარე უფლებამოსილია ისარგებლოს რეპლიკით, რის შემდეგაც ბრალდებული საბოლოო სიტყვას წარმოთქვამს.  

სათათბირო ოთახში გასვლამდე სხდომის თავმჯდომარე ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს აძლევს განმარტებებს გამოსაყენებელი კანონის თაობაზე. ამის შემდეგ ნაფიცი მსაჯულები გადიან სათათბიროდ, ვერდიქტის მიღების მიზნით.

ვერდიქტი არის ნაფიც მსაჯულთა გადაწყვეტილება ბრალდებულის უდანაშაულობის ან ბრალეულობის შესახებ. შესაბამისად, ვერდიქტი შეიძლება იყოს გამამართლებელი ან გამამტყუნებელი.

სათათბირო ოთახში ნაფიცი მსაჯულები განსჯიან და იღებენ გადაწყვეტილებებს ფაქტების შესახებ. ნაფიც მსაჯულთა მიერ საქმის განხილვის შემდეგ უფროსი მსაჯული თანმიმდევრულად აყენებს ღია კენჭისყრაზე თითოეულ საკითხს სხდომის თავმჯდომარის მიერ განსაზღვრული რიგითობით და ფორმულირებით. ჯერ კენჭი ეყრება ყველა წარდგენილ ბრალდებაზე გამამართლებელ ვერდიქტს. თუ ვერდიქტი ვერ მიიღება, კენჭი ეყრება გამატყუნებელ ვერდიქტს ბრალდების სიმძიმის მზარდი თანამიმდევრობით. 

თითოეული ნაფიცი მსაჯული გამოხატავს თავის დადებით ან უარყოფით დამოკიდებულებას საკითხისადმი, მხარს უჭერს ან პირიქით, უარყოფს მას. ნაფიც მსაჯულს უფლება არა აქვს, თავი შეიკავოს ხმის მიცემისაგან.
 

ნაფიცი მსაჯულის მოვალეობის შესრულება შესაძლებელია გაგრძელდეს იმ დროით, რაც საჭიროა მოცემული საქმის განხილვისთვის, რომლისთვისაც ის შერჩეულია ნაფიც მსაჯულად. საქმის განხილვის დასრულების შემდეგ მოსამართლე ნაფიც მსაჯულს ათავისუფლებს მსაჯულობის მოვალეობისაგან.

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ადგენს ნაფიც მსაჯულთა სოციალურ გარანტიებს (როგორც იმ მსაჯულებისთვის, რომლებიც შერჩევაში მონაწილეობენ, ასევე მათთვისაც, ვინც ფაქტობრივად ფიცის ქვეშ ნაფიც მსაჯულად იმსახურებს ნაფიცი მსაჯულების სასამართლოში), კერძოდ: ნაფიც მსაჯულს და მსაჯულობის კანდიდატს უფლება აქვთ დროულად მიიღონ სახელმწიფოსგან ყველა იმ ხარჯის ანაზღაურება, რაც პირდაპირაა დაკავშირებული მათ მიერ საკუთარი მოვალეობის განხორციელებასთან. ამასთან, დღიური, სამგზავრო ხარჯების და სხვა პირდაპირი ხარჯების ანაზღაურების ოდენობა განსაზღვრულია საქართველოს იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს მიერ.  სასამართლო ნაფიცი მსაჯულების თანხმობით უზრუნველყოფს მათ ტრანსპორტირებას საცხოვრებელი ან დროებითი განთავსების ადგილიდან შესაბამის სასამართლომდე და უკან. 

დასაქმებულ პირს ნაფიც მსაჯულად სასამართლო პროცესში მონაწილეობის დროს უნარჩუნდება სამუშაო ადგილი და ანაზღაურება.

ნაფიცი მსაჯულობის კანდიდატის საპატიო მიზეზის გარეშე გამოუცხადებლობა სასამართლოში განსაზღვრულ დროს გამოიწვევს დაჯარიმებას 500-დან 1000 ლარამდე.   
ნაფიცი მსაჯულის საპატიო მიზეზის გარეშე გამოუცხადებლობა არსებითი სასამართლო განხილვისას გამოიწვევს დაჯარიმებას 1000-დან 1500 ლარამდე.
ხოლო  ნაფიცი მსაჯულის მიერ მისთვის დაკისრებულ მოვალეობათა შეუსრულებლობა ან არაჯეროვნად შესრულება გამოიწვევს დაჯარიმებას 1000-დან 1500 ლარამდე.
 

საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრის, მოსამართლის, მსაჯულის ან სამართალწარმოების სხვა მონაწილის, აღმასრულებლის, დაზარალებულის, მოწმის ან სისხლის სამართლის პროცესის სხვა მონაწილის ანდა მისი ახლო ნათესავის უსაფრთხოების დაცვის საიდუმლოების გახმაურება იმის მიერ, ვინც ასეთი საიდუმლოება იცოდა თავისი სამსახურებრივი მდგომარეობის გამო ან ვისაც ის გაანდეს, –ისჯება ჯარიმით ან შინაპატიმრობით ვადით ორ წლამდე.

ნაფიცი მსაჯულობის კანდიდატის ან ნაფიცი მსაჯულის განსაზღვრულ დროს სასამართლოში საპატიო მიზეზის გარეშე გამოუცხადებლობისას, მისთვის დაკისრებულ მოვალეობათა შეუსრულებლობისას ან არაჯეროვნად შესრულებისას სხდომის თავმჯდომარე ამ საკითხს სავალდებულო წესით განიხილავს და აღნიშნული გარემოების/გარემოებების დადგენის შემთხვევაში იღებს განკარგულებას, რომლითაც  ნაფიცი მსაჯულობის კანდიდატს ან ნაფიც მსაჯულს დააკისრებს ჯარიმას 500 ლარიდან 1500 ლარამდე ოდენობით.

ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს თათბირისა და კენჭისყრის საიდუმლოების დარღვევა − ისჯება ჯარიმით ან თავისუფლების აღკვეთით ვადით ორ წლამდე.

ნაფიცი მსაჯულის ან ნაფიცი მსაჯულობის კანდიდატის მიერ სასამართლოსათვის მისი ნაფიც მსაჯულობასთან შეუთავსებლობის შესახებ ინფორმაციის წარუდგენლობა ან შეგნებულად მცდარი ინფორმაციის წარდგენა − ისჯება ჯარიმით ან თავისუფლების აღკვეთით ვადით ორ წლამდე.